Aynı zamanda sıcak çarpması ya da güneş çarpması olarak ta bilinen hipertermi, genellikle yüksek sıcaklıklara uzun süre maruz kalmanın, uzun süreli veya yoğun fiziksel eforun veya ilaç kullanımın bir sonucu olarak bireyin vücudunun ısı düzenleme mekanizmalarının yetersiz kalarak aşırı ısınması durumuna verilen isimdir. Isıdan dolayı yaralanmanın en ağır ve ciddi türlerinden birisi olan sıcak çarpması, insan vücut ısısının 40 C veya üstüne çıktığı durumlarda meydana gelebilir. Sıcak çarpması en çok yaz aylarında görülür. Sıcak çarpması, yani hipertermi acil tedavi gerektirir. Tedavi edilmeyen sıcak çarpması bireyin beynine, kalbine, böbreklerine ve kas dokusuna hızla kalıcı zarar verebilir. Tedavinin gecikmesi hasarı ağırlaştırır, ciddi komplikasyon veya ölüm riskini artırır. Hipertermi (Sıcak Çarpması) Neden Olur? Hipertermi genellikle sıcak bir ortama maruz kalma veya yorucu etkinliklere katılma sonrasında gerçekleşir. Eforsuz, ya da klasik sıcak basması (hipertermi) olarak adlandırılan sıcak çarpması durumunda, bireyin sıcak bir ortamda bulunması vücudun sıcaklığında bir artışa neden olur. Bu tür sıcak çarpması tipik olarak, birey özellikle uzun süreler boyunca sıcak ve nemli havaya maruz kaldıktan sonra meydana gelir. Durum birçok vakada yaşlı yetişkinlerde ve kronik hastalığı olan bireylerde gözlemlenir. Egzersiz kaynaklı hsıcak basması (hipertermi) ise, sıcak havada yapılan yoğun fiziksel aktivitenin neden olduğu vücut sıcaklığındaki artıştan kaynaklanır. Sıcak havada egzersiz yapan veya çalışan her birey bu tür aşırı sıcak çarpmasından etkilenebilir. Özellikle yüksek sıcaklıklara alışkın olmayan bireylerde bu durum daha yaygın görülür. Sıcaktan veya efordan dolayı terleme yoluyla kaybedilen sıvıları yenilemek için yeterli su içmeyerek susuz kalmak, terin kolayca buharlaşarak vücudun soğutmasını engelleyen fazla ve kalın kıyafetler giymek ya da bireyin vücudunun sıcaklığını düzenleme yeteneğini etkileyebilecek kadar alkol içmesi her iki hipertermi durumu türüne yol açabilir. Normal şartlarda her birey sıcak çarpmasından etkilenebilir, ancak bazı faktörler hipertermi riskini artırabilir. Bireyin aşırı sıcakla baş etme becerisi merkezi sinir sisteminin etkinliği ile doğru orantılıdır. Çok genç yaşlarda merkezi sinir sistemi tam olarak gelişmemiştir ve 65 yaşın üzerindeki yetişkinlerde ise merkezi sinir sistemi üzerinde bozulmalar ortaya çıkar. Her iki durum da bireyin vücudunun vücut ısısındaki değişikliklere karşı daha zor uyum göstermesine yol açar. Her iki yaş grubunda da genellikle vücutta yeterli su bulunmaz ve bu durum riski artırır. Sıcak havalarda, askeri eğitim, futbol veya uzun mesafe koşu etkinlikleri gibi sporlara katılmak, sıcak çarpmasına neden olabilecek durumlar arasındadır. Yaz başında ani bir sıcak hava dalgası sırasında veya daha sıcak bir iklime seyahat ederken sıcaklıkta ani bir artışa maruz kalan bireyler, bu sıcak farkına bağlı hastalıklara karşı daha duyarlı olabilirler. Bu değişikliğe alışmak için bireylerin bu dönemlerde fiziksel aktiviteleri birkaç gün için sınırlaması gerekebilir. Her durumda birey sıcağa alışana kadar bir kaç hafta boyunca yüksek sıcak çarpması riski taşıyabilir. Her ne kadar vantilatörler bireyin kendisini iyi hissetmesine yardımcı olsa bile, kapalı ortamlardaki iklimi gerçekten kontrol eden klimalar mekanı serinletmenin ve nemi kontrol etmenin en etkili yoludur. Bazı ilaç türleri bireyin vücudunun su tutma ve sıcağa tepki verme yeteneğini etkiler. Kan damarlarını daraltan ilaçların, yani vazokonstriktörlerin, adrenalini bloke eden beta blokerlerin, tansiyonu kontrol etmek üzere vücuttaki fazla sodyum ve sudan kurtulmak için kullanılan diüretikler ile psikiyatrik semptomları azaltmak için kullanılan antidepresanlar ya da antipsikotik ilaçların kullanımı esnasında sıcak havalarda daha da dikkatli olunması gereklidir. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu için kullanılan uyarıcılar ya da amfetamin ve kokain gibi yasa dışı uyarıcılar da bireyi sıcak çarpmasına karşı daha savunmasız hale getirir. Akciğer veya kalp hastalığı gibi bir takım kronik hastalıklar, bireyde hipertermi görülmesi riskini artırabilir. Hareketsiz bir hayat tarzı, kilolu olmak ve geçmişte sıcak çarpmasına maruz kalmış olmak, durumun uygun şartlarda tekrarlanması riskini artırabilir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) İle Ortaya Çıkabilecek Komplikasyonlar Nelerdir? Sıcak çarpması, vücut sıcaklığının ne kadar yükseldiğine veya ne kadar tedavi edilmeden devam ettiğine bağlı olarak bir takım komplikasyonlara neden olabilir. Sıcak çarpmasının ardından vücut ısısının en hızlı şekilde düşürülmemesi bireyin beyninde veya diğer hayati organlarında şişmeye ve yüksek olasılıkla kalıcı hasara neden olabilir. Sıcak çarpmasına karşı yeterli tedavi hızla uygulanmazsa sıcak basması (hipertermi) ölümcül olabilir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) Nasıl Önlenir? Sıcak basması (hipertermi) genellikle öngörülebilir ve önlenebilir bir durumdur. Sıcak havalarda bireyler üzerlerine rahat ve bol oturan, hafif kıyafetleri tercih etmelidir. Sıkıca oturan giysiler bireyin vücudunun düzgün bir şekilde soğumasına engel olabilir. Birey kendisini güneş yanıklarına karşı korumalıdır. Güneş yanığı vücudun kendini serinletme yeteneğini etkiler. Açık havada geniş kenarlı bir şapka ve güneş gözlüğü giymek ve en az 15 SPF'li geniş spektrumlu bir güneş kremi kullanmak bireyi normal şartlarda güneşe karşı koruyabilir. Güneş kremi bol miktarda uygulanmalı ve iki saatte bir yenilenmelidir. Yüzme ya da terleme durumlarında güneş kremi daha sık yenilenebilir. Bol sıvı tüketmek, vücutta bol su bulunmasına, bu sayede vücudun kolayca terlemesine ve normal vücut ısısını korumasına yardımcı olur. Vücudun susuz kalma ve ısıyı dağıtma yeteneğini etkileyebilecek ilaçları kullanan bireyler, sıcaklık ile ilgili sorunlara özellikle dikkat etmelidir. Park edilmiş araçlarda kimse bırakılmamalıdır. Bu sıcağa bağlı çocuk ölümlerinin yaygın bir nedenidir. Güneşin altına park edilen araçların sıcaklığı 10 dakikada 6 - 7 derece birden yükselebilir. Sıcak havalarda, camlar aralık olsa ya da araç gölgede olsa bile park eden araçlar güvenli değildir. Günün en sıcak dönemlerinde birey daha sakin faaliyetleri tercih etmelidir. Örneğin iş nedeniyle sıcak havalarda yorucu faaliyetlerden kaçınamayan bireyler, bol miktarda sıvı tüketmeli ve sık sık serin bir yerde dinlenmelidir. İş programının daha ağır fiziksel emek gerektiren kısımlarını sabah erken veya akşamüzeri gibi günün daha serin kısımlarında gerçekleştirecek iş programlarına eğilmek daha faydalı olabilir. Birey, kendi vücudunu sıcak havada çalışmaya ya da egzersiz yapmaya alıştırana kadar bu aktivitelerin süresini sınırlamalıdır. Sıcak havaya alışkın olmayan bireyler özellikle sıcağa bağlı hastalıklara karşı hassastır. Normal şartlarda bireyin vücudunun sıcak havaya alışması birkaç hafta alabilir. Yüksek risk grubunda olan, ilaç kullanan, sıcak havalarda yorucu bir spor etkinliğine katılan bireyler dikkatli olmalıdır. Spor etkinliklerinde veya sıcak havada çalışılan işyerlerinde ısınmaya bağlı bir acil durumda gerekli tıbbi hizmetlerin varlığından emin olmak önemlidir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) Belirtileri Nelerdir? Sıcak Çarpmasının (Hiperterminin) belirti ve semptomları arasında öncelikle çok yüksek vücut ısısı bulunur. Bir rektal termometre kullanılarak 40 C veya daha üstü bir değerde ölçülen vücut ısısı sıcak çarpmasının ana işaretidir. Sıcak çarpmasından etkilenen bireylerin zihinsel durum ve davranışları değişebilir. Ajitasyon, akıl karışıklığı, deliryum, koma, konuşma bozukluğu, titreme nöbeti, ve sinirlilik durumları sıcak çarpmasından kaynaklanabilir. Sıcak havadan kaynaklanan hipertermi durumunda bireyin cildi sıcak ve kuru hissedilir. Bununla yanı sıra yoğun egzersizden kaynaklanan sıcak basması (hipertermi) durumunda bireyin cildi kuru veya hafif nemli hissedebilir. Birey mide bulantısı ve kusma ihtiyacı hissedebilir ve zonklayan baş ağrısından muzdarip olabilir. Sıcak çarpmasından etkilenen bireylerin nefes alıp vermesi daha hızlı ve kesik hale gelebilir. Bireyin vücut ısısı arttıkça, cilt rengi kırmızıya dönebilir ve nabzı, yani kalp atış hızı önemli ölçüde artabilir. Bu vücudu soğutmaya çalışan kalbin üzerine yüksek ısı stresinden binen yükten kaynaklanmaktadır. Sıcak çarpmasından etkilenen bireylere derhal tıbbi yardım sunulmalıdır. Bunun için ivedilikle acil servis numarası aranmalıdır. Acil tedaviyi beklerken, aşırı ısınan bireyi soğutmak için bir takım adımların atılması gereklidir. Birey öncelikle gölgeye veya bir bina içerisine alınmalıdır. Üzerindeki fazla kıyafet katmanları çıkarılmalıdır. Mümkün olan her türlü yöntem ve araç yardımıyla birey soğutulmalıdır. Soğuk su duşu, su ile dolu küvet, bahçe hortumu ile su püskürtmek, süngere soğuk su sürerek gövdeyi silmek, etrafı soğuk su ile serinletmek, havluya sarılmış buz torbalarını veya ıslak, soğuk havluları bireyin başına, boynuna, koltuk altına ve kasık bölgesine koymak, bireyin sıcak çarpmasını en az hasarla atlatmasına yardımcı olabilir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) Nasıl Teşhis Edilir? Sıcak çarpması durumu genellikle tıp uzmanları tarafından bir fiziksel muayene sonucunda kolaylıkla teşhis edilir. Ancak bazı laboratuvar testleri teşhisi doğrulayabilir, semptomların diğer nedenlerini ortadan kaldırabilir ve hipertermi dolayısı ile gerçekleşmiş organ hasarını değerlendirebilir. Sıcak çarpması teşhisi için yapılan testler arasında öncelikle vücut ısısının ölçülmesi gelir. Rektal sıcaklık ölçümü, bireyin asıl vücut sıcaklığını belirlemenin en doğru yoludur ve ağız, alın ya da koltuk altı ölçümlerinden daha doğru bir sonuç verir. Doktor merkezi sinir sisteminde hasar olup olmadığını görmek için kandaki sodyum veya potasyum ile gaz içeriğini kontrol etmek için bir kan testinin yapılmasını gerekli görebilir. İdrar renginin kontrol edilmesi için bir idrar testi gerekli görülebilir. Sıcağa bağlı bir komplikasyon durumunda bireyin idrarı daha koyu renkte olur ve idrar testi böbrek fonksiyonlarının düzenini kontrol etmek için gerçekleştirilebilir. Bireyin kas dokusunda ciddi bir hasar olup olmadığını (rabdomiyoliz) kontrol etmek için kas fonksiyon testleri ile iç organlarda bir hasar olup olmadığını kontrol etmek için röntgen veya BT gibi görüntüleme testleri gerekli görülebilir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) Nasıl Tedavi Edilir? Sıcak Çarpması (Hipertermi), yani sıcak çarpması tedavisi, bireyin beynine ve hayati organlarına zarar gelmesini önlemek veya zararı azaltmak için vücudun bir an önce normal bir sıcaklığa soğutulmasına odaklanır. Bunun için duruma müdahale eden doktor veya tıp uzmanı atabileceği bir takım adımlar mevcuttur. Birey soğuk suya daldırılır. Soğuk veya buzlu su banyosunun, vücut sıcaklığını hızla düşürmenin en etkili yolu olduğu bilimsel olarak kanıtlanmıştır. Birey ne kadar çabuk soğuk suyla temas ederse, ölüm ve organ hasarı riski o kadar az olur. Soğuk suya daldırmanın mümkün olmadığı durumlarda sağlık çalışanları buharlaştırma yöntemi kullanarak vücut sıcaklığını düşürmeye çalışabilir. Bireyin vücudu üzerinde soğuk su buharlaştırılarak cildin soğumasını sağlayabilir. Buz torbaları veya özel soğutma battaniyeleri, bireyin vücut ısısını düşürmek için kullanılabilir. Buz torbaları özellikle kasıklara, boyuna, sırta ve koltuk altına konulabilir. Titreme görülen vakalarda, titremeyi durdurmak için ilaç verilebilir. Vücut ısısını düşürmeye yönelik tedaviler bireyde titremeye yol açarsa, doktor bireye bir kas gevşetici verebilir. Normal şartlarda titreme bireyin vücut ısısının artması için gösterdiği bir tepkidir ve hipertermi durumunda tedaviyi daha az etkili hale getirebilir. Hipertermi (Sıcak Çarpması) İçin Yaşam Tarzı Değişiklikleri Ve Evde Bakım Hipertermi, yani sıcak çarpması için evde tedavi yeterli değildir. Sıcak çarpması belirtileri veya semptomları görülen bireyler acil tıbbi yardıma başvurmalıdır. Acil tıbbi yardım bireye ulaşana kadar, çevredeki diğer kişiler bireyi serinletecek adımları atmalıdır. Normalde susuzluğun giderilmesi önemli olsa dahi, tıbbi yardım bekleyen bireylere herhangi bir sıvı içirilmemesi önerilir. Sıcaklığa bağlı hastalık belirtileri fark edilir fark edilmez vücut ısısı düşürülmeli ve durumun sıcak çarpmasına ilerlemesi önlenmelidir. Isı krampları veya sıcak bitkinliği gibi daha hafif durumlarda bir takım önlemlerin alınması, bireyin vücut ısısını sıcak çarpmasına geçmeden düşürebilir. Öncelikle gölgeli veya klimalı bir yere gitmek yararlı olabilir. Alışveriş merkezi, sinema veya halk kütüphanesi gibi halka açık ve klimalı bir yere girmek, geçici sıcaklık kontrolü için faydalı olacaktır. Etrafta klima yoksa bile bir vantilatör kullanarak hava akımı altında kalmak etkili bir çözüm olabilir. Sıcağa bağlı semptomlar yaşayan bireyleri nemli çarşaflarla örtmek veya üzerine soğuk su püskürtmek serinlemeye yardımcı olabilir. Soğuk bir duş veya banyo serinlemeye yardımcı olabilir. Uygun bir ortamda bir gölete, dereye ya da denize dalmak sıcaklığı düşürmeye yardımcı olabilir. Susuzluğu ve aşırı terlemeye bağlı olarak vücudun kaybetmiş olabileceği tuzu yenilemek için doğru içecekleri tüketmek önemlidir. Sıvı ve tuz alımı doktor tarafından kısıtlandı ise, sıcak çarpması durumunda bu sınırlamaların nasıl değişeceği önceden öğrenilmelidir. Su kaybının giderilmesi için şekerli veya alkollü içeceklerden faydalanılmamalıdır. Bu tür içecekler vücudun sıcaklığı kontrol etme yeteneğini etkiler ve çok soğuk içecekler mide kramplarına neden olabilir.